Giám định tư pháp là việc người giám định tư pháp sử dụng kiến thức, phương tiện, phương pháp khoa học, kỹ thuật, nghiệp vụ để kết luận về chuyên môn những vấn đề có liên quan đến hoạt động điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự, giải quyết vụ việc dân sự, vụ án hành chính theo trưng cầu của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng hoặc theo yêu cầu của người yêu cầu giám định theo quy định của pháp luật.

Hoạt động giám định tư pháp có những đặc trưng cơ bản sau:

- Giám định tư pháp là hoạt động chuyên môn do chuyên gia thực hiện. Để phục vụ cho việc giải quyết các vụ án, cơ quan tiến hành tố tụng có thể sử dụng nhiều biện pháp khác nhau nhằm thu thập chứng cứ. Một trong những biện pháp đó là trưng cầu giám định tư pháp. Theo quy định của pháp luật tố tụng thì trong một số trường hợp bắt buộc hoặc khi xét thấy cần thiết cho việc giải quyết vụ án, cơ quan tiến hành tố tụng có thể trưng cầu giám định tư pháp. Cơ quan tiến hành tố tụng có thể trưng cầu bất cứ chuyên gia nào có kiến thức về lĩnh vực chuyên môn liên quan đến vụ án để thực hiện giám định. Với các chuyên gia, bên cạnh hoạt động chuyên môn thì hoạt động giám định tư pháp chỉ là một nhiệm vụ (công việc) của họ. Có thể nói, giám định tư pháp là một biện pháp điều tra do nhà chuyên môn thực hiện. Khi thực hiện giám định, bên cạnh việc tuân thủ các quy định của pháp luật có liên quan thì người giám định tư pháp còn phải thực hiện đúng các quy chuẩn chuyên môn của từng lĩnh vực cụ thể, đồng thời, người giám định phải sử dụng những kiến thức nghiệp vụ, phương pháp phù hợp để thực hiện giám định.

- Người giám định tư pháp phải chịu trách nhiệm cá nhân về kết luận giám định do mình thực hiện: Một trong những nguyên tắc hàng đầu quan trọng trong hoạt động giám định tư pháp, đó là nguyên tắc trách nhiệm cá nhân. Theo quy định của pháp luật hiện hành, người giám định tư pháp phải thực hiện đúng nội dung trưng cầu của cơ quan tiến hành tố tụng và chịu trách nhiệm hoàn toàn về kết luận giám định của mình, thậm chí, trong những trường hợp giám định tập thể, nếu người thực hiện giám định không đồng ý với kết luận của những người khác thì có thể bảo lưu và chịu trách nhiệm về kết luận của mình. Xuất phát từ nguyên tắc chịu trách nhiệm cá nhân nên khi thực hiện giám định, người giám định không phải chịu chi phối từ phía cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền. Vì vậy, có thể nói hoạt động giám định tư pháp không mang tính quyền lực nhà nước.

- Giám định tư pháp được thực hiện nhằm mục đích cung cấp các chứng cứ để phục vụ cho việc giải quyết vụ án: Để phục vụ cho công tác quản lý Nhà nước cũng như phục vụ cho đời sống của người dân, phạm vi hoạt động giám định tư pháp rất rộng, trên tất cả các lĩnh vực. Hiện nay, ngoài trưng cầu giám định của các cơ quan tiến hành tố tụng, các tổ chức giám định tư pháp còn nhận được rất nhiều yêu cầu giám định từ phía cơ quan nhà nước như cơ quan công chứng, thanh tra và của công dân như giám định chữ ký, giám định hàng hóa phục vụ cho công tác quản lý của nhà nước, giao dịch dân sự và đời sống hàng ngày. Tuy nhiên, tất cả các hoạt động giám định nói trên đầu không được coi là giám định tư pháp. Chỉ xác định là giám định tư pháp khi việc thực hiện giám định để phục vụ cho việc giải quyết các vụ án.

Vai trò, mục đích, ý nghĩa của giám định tư pháp

- Về vai trò, giám định tư pháp là hoạt động bổ trợ tư pháp, xuất hiện và tồn tại do nhu cầu của hoạt động tố tụng, có ý nghĩa đặc biệt và không thể thiếu trong bất kỳ nền tư pháp nào. Sự tương tác giữa hoạt động giám định và hoạt động tố tụng là một trong những tiêu chí để đánh giá, là yếu tố phản ánh trình độ phát triển hệ thống tư pháp của một quốc gia.

Thông qua việc đánh giá, kết luận về phương diện chuyên môn những vấn đề có liên quan đến vụ án, hoạt động giám định tư pháp đóng vai trò quan trọng đối với hoạt động tố tụng, cung cấp cho các cơ quan tiến hành tố tụng những chứng cứ mang tính khoa học, góp phần giải quyết vụ án được chính xác, khách quan và đúng pháp luật.

Trong tình hình hiện nay, khi hình thái kinh tế - xã hội đa dạng, khoa học kỹ thuật phát triển, tranh chấp trong các quan hệ, giao dịch, hành vi phạm tội trong các vụ án ngày càng nhiều, với tính chất phức tạp, tinh vi và mức độ nghiêm trọng, thì nhu cầu về giám định tư pháp trong hoạt động tố tụng ngày càng lớn và trở nên bức thiết hơn.

Xét trên phương diện quyền công dân trong một Nhà nước pháp quyền, hoạt động giám định tư pháp góp phần bảo vệ một cách hữu hiệu các quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân thông qua việc tạo lập và cung cấp những chứng cứ không thể phản bác, bảo đảm an toàn cho công dân trong các quan hệ pháp luật mà họ tham gia.

- Về mục đích, ý nghĩa, hoạt động giám định tư pháp có ý nghĩa quyết định đến hiệu quả và chất lượng của hoạt động tố tụng. Trong thời gian qua cho thấy, nhiều trường hợp giải quyết vụ án kéo dài, ách tắc là nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân từ kết luận của các tổ chức giám định. Thực hiện giám định tư pháp cũng là nhằm làm sáng tỏ vụ án, tránh tình trạng oan sai, thiếu vô tư, khách quan từ các cơ quan tiến hành tố tụng.

Giám định tư pháp còn mang một ý nghĩa nhân văn sâu sắc, hướng hoạt động tố tụng theo cơ chế minh bạch, đúng người đúng tội, phụng sự công lý. Giám định tư pháp là một kênh quan trọng đánh giá trình độ phát triển pháp luật và mức độ dân chủ của một quốc gia.

Hiện nay, việc tuyên truyền, phổ biến các quy định của pháp luật về giám định tư pháp chưa được coi trọng, chưa được quy định như một công việc phải được thực hiện đối với các cơ quan quản lý công tác giám định tư pháp, các cơ quan tiến hành tố tụng. Vấn đề tổ chức, hoạt động giám định tư pháp, trong đó có những nội dung liên quan đến việc huy động, thu hút rộng rãi các tổ chức, cá nhân tham gia vào các hoạt động giám định theo tinh thần đổi mới chưa được phổ biến, quán triệt một cách sâu rộng và đầy đủ đến các Sở, ngành chuyên môn cũng như hệ thống cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng nhằm tạo ra sự thống nhất trong nhận thức, trong hoạt động cụ thể. Vì thế, các cơ quan, tổ chức hữu quan chưa xác định được vai trò, vị trí và trách nhiệm của mình đối với công tác giám định tư pháp cũng như trong việc huy động, thu hút các cơ quan, tổ chức chuyên môn và chuyên gia giỏi ở các ngành nghề, lĩnh vực tham gia vào hoạt động giám định tư pháp.

Đổi mới về nhận thức về giám định tư pháp vừa là đòi hỏi từ phía Nhà nước vừa là đòi hỏi đối với công dân, tổ chức và chính đội ngũ những người làm giám định tư pháp, vì chỉ khi nhận thức đúng vai trò giám định tư pháp, Nhà nước mới tổ chức, quản lý tốt hoạt động giám định tư pháp; công dân và tổ chức mới biết sử dụng kết quả giám định tư pháp để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình dưới các hình thức phù hợp; người giám định tư pháp mới tích cực, chủ động, tự giác, khách quan, vô tư khi tham gia vào hoạt động giám định tư pháp để bảo vệ công lý, công bằng xã hội và uy tín, đạo đức nghề nghiệp của mình. Để đạt được mục tiêu này, cần thực hiện đồng bộ một số giải pháp sau:

- Tổ chức tập huấn, quán triệt nhận thức của các ngành, các cấp về bản chất, vai trò, ý nghĩa của giám định tư pháp đối với hoạt động tố tụng, cải cách tư pháp, sự ổn định và phát triển kinh tế - xã hội; nâng cao ý thức trách nhiệm của các ngành, các cấp, nhất là các Sở, ngành chuyên môn chủ quản đối với công tác quản lý giám định tư pháp.

- Tăng cường công tác phổ biến, quán triệt các quy định của pháp luật về giám định tư pháp cho đội ngũ người tiến hành tố tụng.

- Đổi mới nội dung, chương trình đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ cho các chức danh tố tụng theo hướng tăng cường nội dung, thời lượng giảng dạy về giám định tư pháp.

- Tuyên truyền, nâng cao nhận thức của cộng đồng về hoạt động giám định tư pháp qua các kênh thông tin như đài phát thanh truyền hình, báo điện tử, bản tin tư pháp,…

- Xây dựng và ban hành Quy chế phối hợp giữa các cơ quan, đơn vị có liên quan trong quản lý hoạt động giám định tư pháp nhằm nâng cao ý thức trách nhiệm của các cơ quan, đơn vị hữu quan.

Nâng cao nhận thức của các cấp, các ngành về vị trí, vai trò của giám định tư pháp, về xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp là giải pháp quan trọng, để từ đó có sự chăm lo, đầu tư xứng tầm cho hoạt động giám định tư pháp. Trên cơ sở đó, đổi mới tư duy pháp lý, xây dựng thể chế, xác định mô hình tổ chức, hoạt động, quản lý giám định tư pháp phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, cải cách tư pháp, cải cách hành chính, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế ở Việt Nam hiện nay.

Nguyễn Nhàn